• Download hier hoofdstuk 4 ' Jheronimus Bosch'  

Filmpjes

Documentaires en filmpjes

• Klokhuis over restauratie schilderij Laatste oordeel
• Filmpje over tentoonstelling in Noordbrabants Museum 
• Andere tijden in de klas met Jos Koldeweij

Websites

• Gedetailleerde weergave van schilderijen
• Rondleiding door Tuin der Lusten voor volwassenen. Voor kinderen is een Klokhuis-versie van de rondleiding te vinden in het menu op de website. 
• Documenten uit archieven over Bosch

Doelen

• Leerlingen maken kennis met de stijl van Jheronimus Bosch.
• Leerlingen leren vanuit vragen naar een schilderij te kijken.
• Leerlingen raken nieuwsgierig naar Jheronimus Bosch en zijn schilderijen.

Duur
20 minuten

Werkvorm
In groepjes van 3-5

Benodigdheden
Kleurenprint van Tuin der lusten (tweezijdig, A3-formaat of groter) 

Voorbereiding
Tuin der lusten is een drieluik: het bestaat uit drie panelen, waarvan er twee aan beide kanten beschilderd zijn. Om dit goed aan de leerlingen te laten zien, kun je de afbeelding van Tuin der lusten tweezijdig printen, waarna je de zijluiken kunt dichtvouwen. Op de buitenkant is dan de cirkelvormige schildering van het heelal met de nog lege wereld zichtbaar. Aan de binnenkant zijn de drie panelen met mensen, dieren en andere wezens te zien.

Activiteit
De leerlingen bekijken de vijf panelen van het schilderij en vertellen elkaar wat ze zien (dus niet opschrijven). Ze voeren een gesprek aan de hand van de volgende vragen, die je in de loop van de activiteit inbrengt:

• Kijk eerst rustig een tijdje naar het schilderij en vertel elkaar wat je ziet. Wat vind je het meest interessant en waarom?
• Wat is het verschil tussen de drie afbeeldingen aan de binnenkant? Wat zou Jheronimus Bosch hier hebben afgebeeld?
• Wat hebben de binnen- en buitenkant met elkaar te maken?
• Jheronimus Bosch is bekend om zijn fantasiedieren en vreemde wezens. Op dit schilderij staat een groot aantal van die dieren en wezens afgebeeld. Bekijk de verschillende dieren en wezens en vertel elkaar wat je ziet. Wat vind je het leukste dier en waarom?

Afronding
De leerlingen bespreken klassikaal wat ze binnen hun groepjes hebben besproken. Zijn dezelfde dingen opgevallen, of kwamen de groepjes op heel verschillende dingen uit? Wat zegt dit over hoe mensen naar schilderijen kijken?

Verbinding met het thema
Tuin der lusten is het meest bijzondere werk van Jheronimus Bosch. Op het drieluik wordt de geschiedenis van de mensheid verteld: van de schepping van de mensheid (linkerpaneel) tot de hel aan het einde der tijden (rechterpaneel). De gesloten buitenzijden tonen het begin van alles: daar zie je God in de duisternis met onder hem de aarde waar nog geen levende wezens op zijn. Dit alles wordt duidelijk door een goede bestudering en analyse van wat Bosch laat zien, zo kunnen we beter begrijpen wat Bosch ons in zijn schilderijen vertelt. Zijn schilderijen zijn immers niet zomaar mooi of lelijk, maar werden gemaakt om een boodschap over te brengen, om degenen die ze zagen te vertellen over goed en kwaad, over hemel en hel, over eerlijkheid en bedrog.

Tip
Het bestand op de website is groot genoeg om het schilderij bij een copyshop op groot formaat te
laten printen. Zo worden nog meer details zichtbaar.

Leerlingen bestuderen een stukje oorspronkelijke tekst over Jheronimus Bosch.

Subthema
Bronnenonderzoek

Doelen

• Leerlingen maken kennis met bronnenonderzoek.
• Leerlingen begrijpen het belang van bronnenonderzoek voor het onderzoek naar Jheronimus Bosch.

Duur
20 minuten

Werkvorm
In drietallen

Benodigdheden
Per groepje:

• Afbeelding stukje oorspronkelijke tekst over Jheronimus Bosch (De afbeelding van het stukje oorspronkelijke tekst over Jheronimusch Bosch is verwerkt in het het Werkblad Bronnenonderzoek)
• Werkblad Bronnenonderzoek
• Computer met internet

​
Activiteit
Ieder groepje krijgt het werkblad Bronnenonderzoek, waarop een foto van een oorspronkelijk stukje tekst over Jheronimus Bosch is afgebeeld. Vertel de leerlingen dat ze gaan oefenen met bronnenonderzoek. Over iemand die zo lang geleden leefde als Jheronimus Bosch – vijfhonderd jaar geleden –is meestal maar heel weinig bekend. Er zijn maar heel weinig geschreven bronnen te vinden. Uit ieder klein stukje tekst over Jheronimus Bosch proberen onderzoekers dus informatie te halen. Uit het stukje tekst in het werkblad is bijvoorbeeld wel informatie te halen. Vertel de leerlingen dat ze met behulp van de vragen op het werkblad en met behulp van het internet gaan proberen uit te zoeken wat er in dit stukje tekst over Jheronimus Bosch geschreven staat. De leerlingen beantwoorden de vragen op het werkblad en schrijven ze op.

Afronding
De leerlingen bespreken klassikaal wat ze hebben ontdekt. Wat valt er uit het tekstje af te leiden? Wat er staat is: Hieronimus Aquens alias Bosch, seer vermaerd schilder, obiit 1516 (Jheronimus van Aken ook genoemd Bosch, zeer beroemd schilder, gestorven in 1516). Wat vinden ze ervan dat dit na vijfhonderd jaar nog te lezen is over Jheronimus Bosch? Wat denken leerlingen dat er nog over henzelf te vinden is over vijfhonderd jaar?

Verbinding met het thema
De onderzoekers wilden voor hun onderzoek naar de werken van Bosch ook zo veel mogelijk over Jheronimus Bosch zelf te weten komen. Ze hebben dus alle boeken en artikelen die over Bosch zijn geschreven bestudeerd om heel precies te weten wat er over hem bekend is. Ook hebben ze allegeschreven, historische bronnen – dus oude teksten die in de archieven worden bewaard –opnieuw bestudeerd en heel precies gelezen om zo veel mogelijk over Jheronimus Bosch te weten te komen. Het stukje tekst van de activiteit, een vermelding van Bosch in het wapenboek van de ‘Illustere Lieve Vrouwe Broederschap’, waar Bosch lid van was, vertelt ons vrij veel: dat de schilder Jheronimus van Aken heet, maar ook wel Bosch genoemd wordt, dat hij een zeer bekend schilder was in zijn eigen tijd en dat hij gestorven is in 1516. 

Via archiefonderzoek weten we nu bijvoorbeeld ook dat Bosch en een van zijn broers borduurpatronen tekenden voor heiligenvoorstellingen op kerkelijke kleding, dat hij af en toe grond van zijn vrouw verkocht en dat hij in sommige jaren veel en in andere jaren vrij weinig belasting betaalde.

Tip
Deze activiteit kan uitgebreid worden door de leerlingen zelf een bronnenonderzoek naar Jheronimus Bosch te laten doen: de leerlingen gaan op het internet op zoek naar informatie over wie Bosch was, waar hij woonde, wanneer hij leefde etc.

De leerlingen zien hoe verschillende lagen die onder de verf van een schilderij verborgen zitten door middel van infraroodlicht en röntgenonderzoek zichtbaar zijn gemaakt. Door de verschillende lagen te bestuderen zien ze hoe Bosch zijn afbeeldingen heeft aangepast.

Subthema
Kijken onder de verflaag

Doelen

• De leerlingen krijgen inzicht in de verschillende lagen waaruit een schilderij is opgebouwd en hoe je die kunt blootleggen. 
• De leerlingen leren hoe technische analyse kan helpen bij het onderzoek naar een schilder en zijn werk.
• De leerlingen leren de schilder beter te begrijpen met behulp van de onderlagen van het schilderij.

Duur
20 minuten

Werkvorm
In groepjes van 3-5

Benodigdheden
Per groepje:

• Een computer
• Werkblad Kijken onder de verflaag
• Online afbeelding Heilige Johannes de Doper
• Online afbeelding Dood van een vrek
• Online afbeelding Drieluik van St. Ontkommer

Voorbereiding
Controleer vooraf of op iedere computer de links naar de schilderijen werken. Als het niet werkt, probeer dan een andere browser. Zet de afbeeldingen van de schilderijen Heilige Johannes de Doper, Dood van een vrek, en Drieluik van St. Ontkommer klaar op computer(s). 

Activiteit
Op de website kunnen de leerlingen, door de muis over het beeld te bewegen, de verschillende
verflagen van deze schilderijen bekijken. Aan de hand van het werkblad onderzoeken de leerlingen
de verschillen tussen de ondertekening, de onderste verflagen en de bovenste verflagen. Kunnen ze
ontdekken wat Jheronimus Bosch tijdens het maken van het schilderij veranderd heeft? Waarom zou
hij dat gedaan hebben?

Afronding
De leerlingen bespreken klassikaal wat zij binnen hun groepje gevonden hebben. Heeft iedereen dezelfde dingen gezien? Kunnen ze ook verklaren waarom deze veranderingen zijn aangebracht? Nadat de leerlingen ruimte hebben gekregen voor hun eigen interpretatie kunnen de bevindingen van de onderzoekers ernaast worden gelegd:

• Op het paneel Dood van een vrek was het in de voorbereidende schets de Dood die moest kiezen of hij zich zou laten omkopen door de vrek die nog wat langer wilde leven. Dit kun je zien doordat de vrek de zak geld vasthoudt op de schets. Bosch schilderde precies het tegenovergestelde daaroverheen, namelijk de vrek die, overvallen door de Dood, moet kiezen of hij zou luisteren naar de duivel met de aardse rijkdom of naar de engel die naar boven wijst. In het schilderij zie je dit doordat de duivel de zak geld vasthoudt.
• In het schilderij Drieluik van St. Ontkommer laten de infraroodfoto’s zien dat op de onderste lagen twee mannen zijn geschetst die in het uiteindelijke ontwerp zijn verdwenen: die twee mannen zijn waarschijnlijk de opdrachtgevers van het schilderij, die zich hebben teruggetrokken vóór het schilderij af was, zodat Bosch ze nog uit zijn ontwerp kon verwijderen.
• Ook de man die onder de bovenste verflaag bij Heilige Johannes de Doper blijkt te zitten, is waarschijnlijk een voormalige opdrachtgever.

Verbinding met het thema
Een belangrijk onderdeel van het onderzoek naar de schilderijen van Jheronimus Bosch is het technische onderzoek, waarbij met verschillende technieken verschillende lagen zijn blootgelegd (zie paragraaf 1). Onderzoek naar Jheronimus Bosch bleef tot voor kort beperkt tot bestudering van zijn schilderijen en de mogelijke betekenis ervan. Zijn schildertechniek en de staat van de schilderijen
hebben veel minder aandacht gekregen. De onderzoekers hebben onderzoek hiernaar makkelijker 
willen maken door zeer gedetailleerde opnamen van zijn schilderijen te maken, door middel van verschillende technieken.

Net zoals Jheronimus Bosch maken de leerlingen eerst een schets met houtskool of potlood en schilderen ze daar vervolgens overheen.

Subthema
Kijken onder de verflaag

Doelen

• De leerlingen krijgen inzicht in schildertechnieken.
• De leerlingen krijgen meer inzicht in het schilderproces.
• De leerlingen ervaren zelf hoe het is om een eerdere schets aan te passen of over te schilderen.

Duur
30 minuten

Werkvorm
Individueel

Benodigdheden

• Voor iedere leerling een triplex plaatje (30x20 cm), beschilderd met witte grondverf (kan ook wit karton of zelfs papier zijn maar hout geeft extra beleving omdat Bosch daar ook op schilderde)
• Voor iedere leerling een stukje houtskool (kan ook met HB potlood, maar houtskool werkt beter en is authentieker)
• Plakkaatverf in verschillende kleuren
• Kwasten 
• Mengbakjes (bijvoorbeeld eierdozen)

Voorbereiding
Beschilder de triplex plaatjes van tevoren met sneldrogende witte grondverf voor hout. Dit kunnen de leerlingen natuurlijk ook zelf doen. Houd wel rekening met droogtijd. Let op dat je verf op waterbasis gebruikt.

Activiteit
Vertel de leerlingen dat ze net als Jheronimus Bosch een tekening gaan verstoppen onder verf. De leerlingen maken eerst met houtskool een tekening op het triplex plaatje en schilderen er daarna met verf overheen. Om er een extra dimensie aan toe te voegen vertel je de leerlingen dat ze een geheim mogen verstoppen onder de verf dat ze misschien wel, misschien niet willen delen. De leerlingen mogen zelf kiezen of ze het schilderij net iets anders maken dan de tekening of dat ze er iets heel anders onder verstoppen.

Afronding
De leerlingen bekijken elkaars werk. Kunnen de leerlingen ontdekken welke aanpassingen hun klasgenoten hebben gemaakt bij het overschilderen?

Verbinding met het thema
Zie uitleg activiteit 2.

Leerlingen bestuderen een prentenboek van Thé Tjong-Khing waarin deze zich heeft laten inspireren door de werken van Jheronimus Bosch.

Subthema
Schilderijen analyseren

Doelen

• De leerlingen maken op een toegankelijke manier kennis met het analyseren van schilderijen.
• De leerlingen ontdekken dat oude schilderijen een inspiratie kunnen zijn voor hedendaagse kunstenaars.
• De leerlingen oefenen met het ontdekken van verhalen in schilderijen.
   

Duur
60 minuten

Werkvorm
In drietallen

Benodigdheden
Per groepje:

• Prentenboek Bosch. Het vreemde verhaal van Jeroen, zijn pet, zijn rugzak en de bal…, Thé Tjong- Khing (2015)
• Werkblad Het vreemde verhaal van Jeroen
   

Activiteit
Maak een koppeling tussen de schilderijen van Jheronimus Bosch en moderne bewerkingen daarvan. De schilderijen zijn zo rijk aan afbeeldingen dat ze ook nu nog anderen inspireren om er verhalen over te schrijven. De leerlingen gaan zo’n moderne bewerking van Bosch’ schilderijen bestuderen: een prentenboek van Thé Tjong-Khing. De leerlingen krijgen per groepje een exemplaar van het prentenboek. De leerlingen bestuderen de prenten in het boek en proberen er aan de hand van de vragen op het bijbehorende werkblad achter te komen welke verhalen de schrijver probeert te vertellen.

Afronding
Ieder groepje vertelt kort zijn bevindingen. De leerlingen bespreken met elkaar wat ze hebben ontdekt en waar ze de antwoorden hebben gevonden. Wat vonden ze bijzonder aan het prentenboek en waarom?

Verbinding met het thema
Het prentenboek Bosch. Het vreemde verhaal van Jeroen, zijn pet, zijn rugzak en de bal... is een moderne bewerking van schilderijen van Jheronimus Bosch. Deze bewerkingen tonen de relevantie aan van het werk van Bosch, omdat het voorbeelden zijn van hoe de schilderijen van Bosch nog steeds kunnen inspireren: zelfs wanneer de thematiek van Bosch’ schilderijen in de loop der jaren minder sprekend is geworden, zijn er verhalen uit de schilderijen af te leiden. Bovendien laat dit prentenboek zien dat verhalende afbeeldingen – verhalen die door beeld worden verteld – nog steeds voorkomen, net zoals 500 jaar geleden toen Bosch verhalen vertelde met zijn schilderijen.

Tip
Om niet meerdere boeken te hoeven aanschaffen kunnen de groepjes deze activiteit natuurlijk ook
om beurten doen.

De leerlingen kijken goed naar de schilderijen van Bosch en kiezen een fragment waar ze een eigen
verhaal van maken.

Subthema
Schilderijen analyseren

Doelen

• De leerlingen maken op een toegankelijke manier kennis met het analyseren van schilderijen.
• De leerlingen leren schilderijen als verhalen te interpreteren.
• De leerlingen oefenen hun schrijf- en luistervaardigheden.
   

Duur
60 minuten

Werkvorm
Individueel of in tweetallen

Benodigdheden

• Computers
• Papier en pen per leerling

Activiteit
De leerlingen kiezen een schilderij van de website http://boschproject.org en zoeken één fragment 
waar ze een verhaal bij willen bedenken. Dit kan een (klein) fragment van de achtergrond zijn of de hoofdafbeelding. Het fragment printen ze uit om rustig aan het verhaal te kunnen werken. De leerlingen bedenken een verhaal bij het fragment en schrijven het op.

Afronding
De leerlingen (of een aantal van hen) lezen hun verhaal voor aan de klas. Bespreek vervolgens de verhalen met de leerlingen na.

Verbinding met het thema
Kunstenaars als Bosch vertellen een verhaal in hun schilderijen. Daar gebruikten ze allerlei beelden voor die soms heel duidelijk en soms verborgen zijn. Het komt voor dat ook de vorm van het schilderij een rol speelt in de betekenis. Veel van de symboliek en motieven van Bosch begrijpen we niet helemaal (of helemaal niet!) meer. Door zelf een verhaal te bedenken bij (een deel van) een schilderij oefenen leerlingen met het interpreteren van schilderijen als verhalen, zonder nog te proberen te begrijpen wat Bosch zelf wilde vertellen zoals de onderzoekers dat wel doen. De verhalen die Bosch zelf vertelt met zijn schilderijen komen aan bod in activiteit 6.

De leerlingen bekijken schilderijen van Bosch in detail en oefenen met schilderijanalyse. Ze leren welke verhalen Bosch vertelde met zijn schilderijen.

Subthema
Schilderijen analyseren

Doelen

• Leerlingen krijgen inzicht in de opbouw van schilderijen en in de vormgeving van middeleeuwse thema’s en verhalen.
• Leerlingen leren door de bestudering van de details van een schilderij inzicht te krijgen in het geheel.
• Leerlingen leren de verhalen die Bosch in zijn schilderijen vertelde beter kennen.

Duur
45 minuten

Werkvorm
In drietallen

Benodigdheden

• Drie schilderijen van Bosch, bij voorkeur digitaal:
  • Tuin der lusten
  • Heilige Christoffel
  • Heilige Johannes op Patmos
• Per groepje een computer waarop de leerlingen de schilderijen digitaal kunnen bekijken
• Werkbladen Schilderijanalyse
• Antwoordblad Schilderijanalyse
• Papier en pen

Voorbereiding
De schilderijen kunnen het beste op de computer worden bekeken omdat zo het beste naar details
kan worden gekeken; het is dus handig van tevoren te checken of de website http://boschproject.org
goed werkt. Als werken op computers onhandig uitkomt, dan kunnen ook (grote) prints gemaakt
worden.

Activiteit
Deel de leerlingen in groepjes in. Wijs ieder groepje een van de drie schilderijen toe en geef ze het bijbehorende werkblad Schilderijanalyse met vragen over de schilderijen van Bosch. Vertel de leerlingen dat ze gaan proberen erachter te komen welk verhaal Jheronimus Bosch met dat schilderij probeerde te vertellen. Ieder groepje bestudeert hun schilderij op de computer in detail met behulp van de vragen op het betreffende werkblad, en probeert erachter te komen welk verhaal Jheronimus Bosch met dat schilderij wilde vertellen en hoe je dat aan de details in het schilderij kunt zien.

Afronding
De leerlingen bespreken klassikaal wat ze in hun groepje hebben ontdekt over de schilderijen. Hebben ze dezelfde dingen ontdekt of kwamen de groepjes op verschillende dingen uit? Welke details gaven het verhaal van het schilderij het beste weer? In het antwoordblad staat wat de onderzoekers hebben ontdekt. Dit kan je helpen het gesprek met de leerlingen te voeren. Let op dat je de antwoorden van de leerlingen niet als fout bestempelt ten gunste van wat er op het antwoordblad staat!

Verbinding met het thema
Kunstenaars als Bosch vertellen een verhaal in hun schilderijen. Daar gebruiken ze allerlei beelden voor die soms heel duidelijk en soms verborgen zijn. Het komt voor dat ook de vorm van het schilderij een rol speelt in de betekenis. Veel van de symboliek en motieven van Bosch begrijpen we niet helemaal (of helemaal niet!) meer. Toch kunnen we door een goede bestudering en analyse beter begrijpen wat Bosch ons in zijn schilderijen vertelt.
Bosch leefde aan het einde van de Middeleeuwen in een tijd en omgeving waar het christelijk geloof heel erg belangrijk was. Het hele leven werd door het christendom bepaald, zowel in als buiten de kerken en kloosters. In onze westerse maatschappij is dat, zeker in Nederland, veel minder het geval, maar onze hele cultuur en onze manier van denken komen wel voort uit die traditie. De schilderijen van Jheronimus Bosch laten dat duidelijk zien: de onderwerpen komen uit een andere tijd, bijna van een andere planeet, maar wat hij vertelt is algemeen geldend en nog altijd interessant en leerzaam. En uiteindelijk blijken veel onderwerpen (goed tegenover slecht; lelijk en mooi) nog hetzelfde te zijn als in Bosch’ tijd. En bepaalde dingen kunnen ook begrijpelijk worden als je je een poosje in het schilderij verplaatst. In deze activiteit proberen leerlingen net als de onderzoekers de verhalen van Bosch zelf te begrijpen.

De leerlingen laten zich inspireren door Bosch en tekenen hun eigen ‘Bosch-wezen’.

Subthema
Schilderijen analyseren

Doelen

• Leerlingen uiten zich op creatieve wijze.
• Leerlingen laten zich inspireren door de schilderijen van Jheronimus Bosch.

Duur
120 minuten

Werkvorm
Klassikaal

Benodigdheden

• Voldoende papier
• Potloden en stiften
• Lijm
• Schaar
• Gekleurd papier
• Etc.

Activiteit
Deze activiteit biedt de mogelijkheid het thema ‘Jheronimus Bosch’ aan een tekenles te koppelen. Leid de activiteit in door te vertellen dat Jheronimus Bosch bekend staat om zijn gekke wezens, die in zijn schilderijen vaak met hun eigen activiteit bezig zijn. De leerlingen laten zich door dit gebruik van Jheronimus Bosch inspireren en tekenen ook een gek wezen dat iets aan het doen is. Het mag zo gek als de leerlingen zelf willen.

Afronding
De leerlingen presenteren hun wezens aan de klas en vertellen wat de wezens zijn en wat ze aan het
doen zijn.

Verbinding met het thema
Jheronimus Bosch was niet alleen een groot, maar ook een eigenzinnig kunstenaar. Hij schilderde anders dan tot dan toe gebeurde, andere onderwerpen, in een andere stijl en in een andere techniek. Iedereen was gewend aan heel langzaam en precies en realistisch geschilderde taferelen; Bosch schilderde snel, best slordig en hij stopte graag vreemde details in zijn schilderijen. Dat was spectaculair omdat het sterk afweek van wat iedereen gewend was. Toch werd hij al tijdens zijn leven hoog gewaardeerd en dat is tot op de dag van vandaag zo gebleven. Bosch is nog steeds wereldberoemd en heel veel kunstenaars zijn door hem geïnspireerd. Hij bedacht zijn rare monsters en enge gedrochten vijfhonderd jaar geleden, maar ze zijn nog altijd fascinerend. Verschillende schrijvers hebben tijdens het Boschjaar – in 2016 werd zijn 500ste sterfdag gememoreerd – prentenboeken en stripboeken getekend in de stijl van Jheronimus Bosch, waarin zijn wezens een belangrijke rol speelden (zie activiteit 4).

Bekijk hieronder de verschillende uitgewerkte onderzoeksplannen voor het thema Jheronimus Bosch. Deze kun je als voorbeeld gebruiken voor in de klas of als inspiratie. 

Uitwerking van alle onderzoeksvragen

• Wat vinden leerlingen en leerkrachten van onze school het meest opvallend aan Tuin der lusten? 

• Wat is het verschil tussen de schilderijen van Jheronimus Bosch en Salvador Dalí?

• Wat valt ons op aan de duivels in het schilderij De verzoeking avn de heilige Antonius?

• Gebruikte Jheronimus Bosch een bepaalde kleur het meest in zijn schilderij Tuin der lusten?

• Wat is het meest voorkomende monster in de schilderijen van Bosch?

Ga je aan de slag met een thema dan is het goed om de leidraad onderzoekend leren eerst te lezen. Aan de hand van de zeven stappen van onderzoekend leren laten we je zien hoe je een project in de klas kunt vormgeven. Daarnaast vind je in de leidraad ook hulpmiddelen die je helpen om de activiteiten uit te voeren in de klas.

• Ga naar de leidraad onderzoekend leren